ФОРТИФІКАЦІЙНІ ОБ’ЄКТИ КІНЦЯ ХVII–ХVIII СТ. НА ТЕРЕНАХ УКРАЇНИ В КОНТЕКСТІ МІЖНАРОДНИХ ВІДНОСИН: ІСТОРІОГРАФІЧНІ АСПЕКТИ (Частина ІІ)

Norbert Morawiec; Valerii Lastovskyi

doi:10.31866/2616-745x.4.2019.177618

Автор(и)

Norbert Morawiec Університет імені Яна Длугоша в Ченстохові, м. Чехонстов, Польща https://orcid.org/0000-0001-5025-5528
Valerii Lastovskyi Київський національний університет культури і мистецтв, Україна https://orcid.org/0000-0001-8900-5569

DOI:

https://doi.org/10.31866/2616-745x.4.2019.177618

Ключові слова:

Україна, фортеці, XVIII ст., українська історіографія, міжнародні відносини

Анотація

Сьогодні перспективним науковим напрямом є історіографія міжнародних відносин, до якої належить вивчення багатьох теоретичних і практичних аспектів. Нині практично відсутні історіографічні дослідження фортифікаційних систем як одного із факторів міжнародних відносин.
Методологічною основою для даного дослідження став історіографічний метод, поєднаний з іншими загальними науковими методами. Джерельною основою (історіографічною) для роботи послужили наукові дослідження сучасних українських авторів.
Метою статті є наближення читача до досягнень сучасної української історіографії у сфері дослідження укріплень, що знаходяться на території сучасної України. З’ясовується, що дослідники розглядали укріплення з різних точок зору, вважаючи їх військовими будівлями, історичними пам'ятками, архітектурними комплексами, а також культурними явищами, які мають незаперечний вплив на існування фортифікаційної бригади та місцевої громади.
Дослідження є україномовною версією публікації «Historyk w świecie szańców, bastionów, rawelinów…. XVIII-wieczne obiekty fortyfikacyjne leżące na terenach dzisiejszej Ukrainy we współczesnej historiografii ukraińskiej».

Біографії авторів

Norbert Morawiec, Університет імені Яна Длугоша в Ченстохові, м. Чехонстов

доктор, ад’юнкт

Valerii Lastovskyi, Київський національний університет культури і мистецтв

доктор історичних наук, професор

Посилання

Belik, Yu., Tkachuk, G. (2011). ‘Osobennosti osmanskikh fortifikatsionnyh sooruzhenii, raspolozhennyh na territorii Kerchenskogo poluostrova’ [Features of the Ottoman fortifications located on the territory of the Kerch Peninsula]. Arkheolohiia & Fortifikatsiya Serednoho Podnistrovia [Archeology & Fortification of the Middle Dniester]. Kamianets-Podilskyi.

Bevz, M. (2001). ‘Istorychni mista Halychyny: problemy vyvchennia i zberezhennia’ [Historical Cities of Galicia: Problems of Study and Preservation]. Zapysky naukovogo tovarystva im. Shevchenka [Notes of the Scientific Society of Shevchenko], vol. 241.

Biliaieva S., Ersoj, B. (2002). ‘Doslidzhennia Karantynnoho dvoru Bilhorod-Dnistrovskoi fortetsi’ [Investigation of the Quarantine Courtyard of Belgorod-Dniester Fortress]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 11.

Biliaieva, S., Fialko, O. (2014). ‘Osmanski forposty tereniv Ukrainy: deiaki aspekty funktsionalnoho vykorystannia’ [Ottoman Forces of Ukraine: Some Aspects of Functional Use]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiyi Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Bondar, O. (2014). Chernihiv: misto i fortetsia u XIV–XVIII stolittiakh [Chernihiv: city and fortress in the XIV–XVIII centuries]. Kyiv.

Bondar, O. (2015). Zamky ta fortetsi Chernihovo-Sivershchyny v XV–XVIII st.: dovidnyk [Locks and castles of Chernigov-Sivershchyna in the XV-XVIII centuries: the guide]. Kyiv.

Borek, P. (2001). Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja. Kraków.

Cherednychenko, Ye. (2013). ‘”Kataloh planiv Kyievo-Pecherskoi lavry” z fondu inzhenernoi komandy Kyievo-Pecherskoi fortetsi CzDIAK Ukrainy’ [“Catalog of plans of the Kiev-Pechersk Lavra” from the fund of the engineering team of the Kiev-Pechersk Fortress of the Central Intelligence Agency of Ukraine]. Lavrskyi almanakh [Lavra almanac], issue 28.

Cherednychenko, Ye. (2013). «Litopys Kyevo-Pecherskoyi forteci» yak dzherelo z istoriyi Kyevo-Pecherskoyi lavry [«Chronicle of the Kiev-Pechersk Fortress» as a source of history of the Kiev-Pechersk Lavra]. Lavrskyi almanakh [Lavra almanac], issue 28.

Cherevko, I., Samoilenko, L. (2005). ‘Inzhenerno-heolohichni faktory deformatsii pamiatok Kyievo-Pecherskoho zapovidnyka’ [Engineering and geological factors of deformation of monuments of the Kiev-Pechersk Reserve]. Mohylianski chytannia 2004 [Mohyla Reading 2004].

Chuhaieva, I. (2014). ‘Chernigiv: misto i fortetsia u XIV–XVIII stolittiakh’ [Chernigov: city and fortress in the 14th–18th centuries., Siveryanskyi litopys[Siversky Chronicle], vol. 4.

Ciesielski, T. (2013). ‘Na peryferiach europejskiej sztuki fortyfikacyjnej. Twierdze państwowe w południowo-wschodniej Rzeczypospolitej w XVIII w.’. Militarne tradycje Kędzierzyna-Koźla, Śląska i Rzeczypospolitej, t. II. Kędzierzyn-Koźle.

Ciesielski, T. (2016). ‘Twierdze prywatne w województwach południowo-wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w.’. Twierdze osiemnastowiecznej Europy. Studia z dziejów nowożytnej sztuki wojskowej. Oświęcim.

Dybaś, B. (1998). Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku. Toruń.

Dzisiak, Ya., Snigur, S. (2014). ‘Fortetsi Pivdennoi Ternopilshchyny: 1683–1772 rr.’ [Fortresses of the Southern Ternopil region: 1683–1772 years]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamyanec-Podilskyj.

Epanchyn, N. (1911). ‘Ocherk sobytij 1812 goda v predelah Kyevskogo voennogo okruga’ [Essay on the events of 1812 within the Kiev Military District]. Voenno-istorycheskij vestnik [Military history bulletin], vol. 7/8.

Fedunkiv, Z. (2017). Oboronni sporudy Galyckoyi zemli Ruskogo voyevodstva yak obyekty kulturnoyi spadshhyny (1434–1772 rr.) [Defensive structures of the Galician land of the Russian Voivodeship as objects of cultural heritage (1434–1772 biennium)]. Kyiv.

Filimonov, D. (2012). ‘Serhiyivska fortetsia: malovidoma pamiatka Prysamaria kintsya XVII – pochatku XVIII stolit’ [Sergievskaya fortress: little-known monument of Sosamarya of the end of the XVII – beginning of the XVIII century]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], vol. 21, ch. 2.

Gaskevych O., Zamky Zakhidnoi Ukrainy. Istoriya. Fotohrafii. Karta-skhema: putivnyk [Locks of Western Ukraine. History. Photos Map Scheme: Guide], b.m., b.d.

Grabovskyi V. (2000), Voznyczkyj, Kn. 1: Predtecha[Voznitsky, Kn. 1: Forerunner], Lviv.

Gurkina, G., Serdyuk, O. (2008). Zamky ta fortetsi Ukrainy [Castles and Fortresses of Ukraine]. Kharkiv.

Istoriia gorodov i sel Ukrainskoi SSR. Lvovskaya oblast [History of cities and villages of the Ukrainian SSR. Lviv region]. (1978). Kiev.

Ivakin, H., Balakin, S. (2008). ‘Rozkopky na teryorii Staroho kyiivskogo Arsenalu 2005–2007 rokiv’ [Excavations on the territory of the Old Kyiv Arsenal 2005-2007]. Lavrskyi almanakh [Lavra almanac],issue 21.

Ivanov O. (2004), Zamky i palacy Zaxidnoyi Ukrayiny: istoriya – kultura – turyzm (Istoryko-arhitekturni pamyatky zamkovogo mystecztva) [Castles and palaces of Western Ukraine: history – culture – tourism (Historical and architectural monuments of castle art)], Kyiv.

Ivchenko, A., Parhomenko, O. (2009). Ukraina. Fortetsi, zamky, palatsy [Ukraine. Castles, palaces]. Kyiv.

Janczykowski, J. (2000). ‘O potrzebie badań fortyfikacji Kamieńca Podolskiego’. Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu. t. I. Kraków.

Janczykowski, J. (2005). ‘Kamieniec Podolski – fortyfikacje twierdzy’. Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu. t. II. Kraków.

Kalashnyk, Ye. (2016). ‘Fortyfikatsia ta fortyfikatsiini roboty u Poltavskomu polku za «Ekstraktom» polkovoi kantseliarii 1749 r. ‘Fortification and fortification works in the Poltava Regiment for the “Extract” of the Chancellery of 1749], Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine], Kamianets-Podilskyi.

Kolosok, B. (1998). ‘Volynski fortetsi’ [Volyn fortresses]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 7.

Kovalenko, O. (2015). Poltava XVII–XVIII stolit [Poltava of the XVII–XVIII centuries]. Kyiv.

Kovalova, I. (2008) ‘Novi svidchennia vhodzhennia ukrainskoi kozatskoi starshyny do skladu harnizonu Bohorodytskoi fortetsi naperedodni viiny 1735–1739 rr.’ [New evidence of the entry of the Ukrainian Cossack elder into the garrison of the Bogoroditskoy fortress on the eve of the war of 1735–1739]. Sicheslavskyi almanakh [Sicheslavsky almanac], vol. 3.

Krajnya, O. (2008). ‘Novi materialy do istorii Voznesenskoho Pecherskoho monastyria’ [New materials for the history of the Ascension Monastery of the Pechersk]. Lavrskyi almanakh [Lavra almanac], issue 21.

Krasnozhon, A. (2012). Krepost Belgorod (Akkerman) na Dnestre [Fortress Belgorod (Akkerman) on the Dniester]. Kyshynev.

Krasnozhon, A. (2016). Krepost Belgorod (Akkerman) v istoricheskih izobrazheniah [Fortress Belgorod (Akkerman) in historical images]. Kyshynev-Odessa.

Krasnozhon, A., Dragomreczkyi, A. (2015). ‘Akkermanskaya krepost v kontekste franko-osmansko-russkyh otnoshenyj v 1790-h gg.’ [Akkerman fortress in the context of Franco-Ottoman-Russian relations in the 1790th.]. Stratum plus, vol. 6.

Król-Mazur, R. (2008). Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku. Kraków.

Kryvko, I. (2002). ‘Kamianyi Zaton’ [Stone Zaton]. Ukrainske kozatsztvo: Mala entsyklopediia [Ukrainian Cossacks: Small Encyclopedia], Kyiv.

Kryvosheia, I., Vasiliev, S. (2016). ‘Misto Uman yak fortyfikaciyinyj o'yekt ta ekonomichnyj oseredok u XVII–XVIII st.’ [The city of Uman is a fortification object and an economic center in the XVII–XVIII centuries]. Twierdze osiemnastowiecznej Europy. Studia z dziejów nowożytnej sztuki wojskowej. Oświęcim.

Kushtan, D., Lastovskyi, V. (2016). Arkheolohiia ta rannia istoria Cherkas [Archeology and early history of Cherkasy]. Kyiv-Cherkasy.

Lastovskyi, V. (2018). ‘Istoriia mizhnarodnyh vidnosyn: teoretychnyi format’ [History of International Relations: Theoretical Format]. Mizhnarodni vidnosyny: teoretyko-praktychni aspekty [International Relations: Theoretical and Practical Aspects], issue 2, pp. 34–43. DOI: 10.31866/2616-745x.2.2018.133330.

Lenchenko V. (1990), Na gorodyshhi Kamyanskoyi Sichi [At the settlement of Kamensky Sich], Pamyatky Ukrayiny [Sights of Ukraine], vol. 1.

Lenchenko, V. (1989). ‘Ostannia kozatska stolytsya na Dnipri’ [The Last Cossack Capital on the Dnipro]. Pamiatky Ukrainy [Sights of Ukraine], vol. 2.

Lenchenko, V. (2006). ‘Ukrainska liniia’ [Ukrainian Line]. Viiskovo-istorychnyi almanakh [Military Historical Almanac], vol. 2.

Lesyk, O. (1993). Zamky ta monastyri Ukrayiny [Castles and Monasteries of Ukraine]. Lviv.

Marina, Z. (2005). ‘Typolohia keramichnyh vyrobiv XVII–XVIII st. z terytorii Bohorodytskoi fortetsi’ [Typology of ceramic products of the seventeenth and eighteenth centuries. from the territory of the Bogoroditskoy fortress]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 14.

Menshov, D. (1913). Staro-Kievskaya y Pecherskaya kreposti [Old-Kiev and Pechersk Fortress]. Kiev.

Milchev, V. (2016). ‘Serhiivska fortetsia na zemliah Zaporozkoi Sichi (1689–1711)’ [Sergievskaya fortress on the lands of the Zaporozhian Sich (1689–1711)], Twierdze osiemnastowiecznej Europy. Studia z dziejów nowożytnej sztuki wojskowej. Oświęcim.

Moshak, M. (2013). ‘Diariush Mihala Kuchynskogo vid 1764 r., pro pershu sprobu rosijskyh vijsk zavolodity Kamyaneckym zamkom’ [Diarius Michal Kuchinsky from 1764, about the first attempt of the Russian troops to capture the Kamianets castle]. Arkheolohia & Fortyfikatsiya Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Motsia, B., Tolkachov, Yu. (2003). ‘Fortetsia v Medzhybozhi’ [Fortress in Medzhybozh]. Novi doslidzhennya pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 12.

Motsia, B. (2003). ‘Kozatska fortyfikatsiya Livoberezhnoi Ukrainy’ [Cossack Fortification of the Left Bank of Ukraine]. Novi doslidzhennya pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 12.

Motsia, B. (2010). ‘Ohorona kordoniv na Ukrayini za doby getmana Ivana Mazepy’ [Border Guard in Ukraine for the time of Hetman Ivan Mazepa]. Mohylianski chytannia 2009: Mazepynska doba v kulturi Ukrainy [Mohyla Reading 2009: Mazepa's Day in the Culture of Ukraine]. Kyiv.

Mylko, V. (2013). ‘Kyievo-Pecherska fortetsia v 1810–1812 rr.: oboronni zaxody ta ukriplennia’ [Kyiv-Pechersk fortress in 1810–1812: defensive measures and fortifications]. Problemy istorii Ukrainy XIX – pochatok XX st. [Problems of the history of Ukraine, of XIX – beginning ХХ century], vol. 21.

Mytsyk, Yu. (1997). Kozatskyi krai: Narysy z istorii Dnipropetrovshhyny XV–XVIII st. [Kozatsky region: Essays on the history of Dnipropetrovsk XV–XVIII centuries]. Dnipropetrovsk.

Mytsyk, Yu. (2002). ‘Bohorodytska fortetsia’ [Bogoroditskaya fortress], Ukrayinske kozacztvo: Mala entsyklopedia [Ukrainian Cossacks: Small Encyclopedia], pp. 42–43. Kyiv.

Nabok, L. (2004). ‘Pereiaslavska fortetsia’ [Pereyaslav fortress]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 13.

Okonchenko, I. (2010). ‘Doslidzhennya miskyh ukriplen Zhovkvy XVII–XVIII st’. [Investigation of Zhovkva City Fortifications of the 16th–18th Centuries]. Zhovkva kriz stolittya [Zhovkva Through the Century]. Zhovkva.

Omelchuk, B. (2012). ‘Vyvchennya, zberezhennia ta vykorystannya zamkiv i fortets Zakhidnoyi Ukrainy: istorychnyi aspekt’ [Study, Preservation and Use of Castles and Fortresses in Western Ukraine: Historical Aspect]. Visnyk Natsionalnogo universytetu «Lvivska politehnika» [Journal of the National University «Lviv Polytechnic»], vol. 724.

Osadchyi, Ye., Korotya, O. (2015). Zamky ta fortetsi Sumshchyny XVII–XVIII st.: ilyustrovanyj dovidnyk [Castles and Fortresses of Sumy Region in the seventeenth and eighteenth centuries: Illustrated reference book]. Kyiv.

Pamiatky arkhitektury i mistobuduvannia Ukrainy: dovidnyk Derzhreyestru nacionalnogo kulturnogo nadbannya [Architectural and Urban Planning in Ukraine: Directory of the State Register of National Cultural Property], (2000). Kyiv.

Perłakowski, A. (2009). ‘Nad granicą z Portą Ottomańską. Twierdza kamieniecka w latach 1733–1735’. Staropolski ogląd świata. Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją. Przestrzeń kontaktów, vol. I. Toruń.

Petrov, S. (2008). ‘Kyievo-Pecherska fortetsia v mezhakh cytadeli (kinets XVII – pochatok XX stolittia)’ [Kyiv-Pechersk fortress within the citadel (the end of the 17th and the beginning of the 20th century)]. Lavrskyi almanakh [Lavra almanac], vol. 21.

Petrov, S. (2012). Oboronni sporudy Kyeva X-XIX st. u konteksti istoriyi mista i zagalnogo rozvytku vijskovo-fortyfikacijnoyi spravy [Defensive structures of Kyiv, X–XIX centuries. in the context of the history of the city and the general development of the military fortification]. Kyiv.

Pilarczyk, Z. (1997). Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku. Poznań.

Pirko, V. (2007). Oboronni sporudy v mezhyrichchi Dnipra i Siverskogo Dincya (druga polov`na XVII–XVIII st.) [Defensive structures in the rivers of the Dnieper and Seversky Donets (second half of the XVII–XVIII centuries)]. Donetsk.

Ponomarenko, L. (2001). ‘Zaselennya sidnoyi okolyci zemel ta volnostej Zaporozkoyi Sichi u XVII–XVIII st.’ [The settlement of the eastern outskirts of lands and liberties of the Zaporozhian Sich in the XVII and XVIII centuries]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], vol. 10.

Ponomarev, A. (2014). ‘Profilaktika i postrojka fortifikacyonnyh sooruzhenij v Krymskom hanstve v seredine XVIII veka v doneseniyah zaporozhskih kazakov (na primere ukreplenij Perekopskoj kreposts)’ [Prevention and construction of fortifications in the Crimean Khanate in the middle of the 18th century in the reports of the Zaporozhye Cossacks (using the fortifications of the Perekop fortress)]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Pshyk, V. (2008). Ukripleni mista, zamky, oboronni dvory ta inkastelovani sakralni sporudy Lvivshhyny XIII–XVIII st. [Fortified cities, castles, defensive yards and encapsulated sacred buildings of Lviv region of the XIII–XVIII centuries]. Lviv.

Rutynskyi, M. (2007). Zamkovyi turyzm v Ukraini. Heohrafiia pamiatok fortyfikatsiinoho zodchestva ta perspektyvy yikh turystychnoho vidrodzhennia [Chateau tourism in Ukraine. Geography of monuments of fortification architecture and prospects of their tourist revival]. Kyiv.

Ryga, D. (2012). ‘Postat inzhenera-pidpolkovnyka D. Debosketa u modernizaciyi Chernigivskoyi forteci (seredyna XVIII st.)’ [The rank of engineer-lieutenant colonel D. Deboskete in the modernization of the Chernihiv fortress (mid-eighteenth century)]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Sanduliak, V. (2017). ‘Peredumovy budivnyctva tureckoyi forteci v Hotyni v 1713–1718 rr.’ [Prerequisites for the construction of the Turkish fortress in Khotyn in 1713–1718]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Shalobudov, V. (2003), ‘Bogorodyckaya krepost v svete poslednih arheologicheskih issledovanii’ [Bogoroditskaya Fortress in the light of recent archaeological research]. Novi doslidzhennia kozatskoyi doby v Ukraini, issue 12, Kyiv.

Shhitkivskyj, I. (1931). ‘Do istoriyi zabuduvannya m. Kyeva na pochatku XIX st.’ [To the history of Kyiv's development at the beginning of the XIX century], Kyivski zbirnyky istoriyi j arxeologiyi, pobutu j mystecztva. Zbirnyk pershyi [Kyiv collections of history and archeology, life and art. Collection First]. Kyiv.

Shlyahovyi, K. (2016). Opys forteci sviatoi Yelysavety 1796 roku [Description of the Fortress of St. Elizabeth in 1796]. Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.

Slyudikova; T. (2009). ‘Zabudova i blagoustrij m. Kyeva v XIX – na pochatku XX st. (za dokumentamy kyyivskyh derzharhiviv)’ [Building and improvement of Kyiv in the XIX-early twentieth century. (according to documents of the Kyiv State Archives)]. Arkhivy Ukrainy [Archives of Ukraine], vol. 1/2 (263).

Smiyan, P. (1946). ‘Plan oborony Kyeva u Vitchyznyanij vijni 1812 r’. [Plan of Defense of Kyiv in the Patriotic War of 1812], Kyivska pravda [Kyiv Truth], vol. 71, 5 kvitnya.

Sokyrko, O. (2017). ‘Mista, fortetsi, harnizony. Fortyfikatsiino-oboronni stratehii v kozatskomu hetmanati doby „miliarnoi revoliutsii”’ [Cities, fortresses, garrisons. Fortification and Defense Strategies in the Cossack Hetmanate of the Age of the "Militarist Revolution"]. “Misto: istoriia, kultura, suspilstvo” [City: History, Culture, Society], no. 2, p. 110.

Sytkareva, O. (1997). Kyevskaya krepost XVIII–XIX vv. [Kiev Fortress of the 18th–19th Centuries], Kyiv.

Telegin, D. (1991). Sichi zaporozkykh kozakiv Nyzovogo Dnipra [Sich Zaporozhian Cossacks of the Lower Dnipro], Kyiv.

Telegin, D. (1997). Chasy kozatski, Sichi Zaporozki [Time of Cossack, Sich`s of Zaporozhye]. Kyiv.

Telegin, D., Boiko, V. (1993). ‘Arheologichni doslidzhennya na Oleshkivskij Sichi u 1991–1992 rr.’ [Archaeological research at the Oleshkovska Sich in 1991–1992 pp]. Arkheolohichni doslidzhennia pamiatok ukrainskogo kozatstva [Archaeological research of the monuments of the Ukrainian Cossacks], vyp. 2. Kyiv.

Telehin, D. ed. (1997). Arkheolohiia doby ukrainskoho kozaztva XVI–XVIII st. [Archeology of the Ukrainian Cossacks in the sixteenth and eighteenth centuries]. Kyiv.

Tertychna, Yu. (2010). ‘Zamkovyj turyzm v Ukrayini’ [Chateau in Ukraine], Heografiia ta turyzm [Geography and Tourism], vol. 3.

Tytova, O. (2015). Zamky ta fortetsi Sumshchyny XVII–XVIII st. [Castles and Fortress of Sumy Region in the seventeenth and eighteenth centuries]. Kyiv.

Tytovam O. (2011). ‘Arkheologichne vyvchennya Oleshkivskoyi Sichi Nyzovogo Dnipra’ [Archaeological study of the Oleshkovskaya Sich of the Lower Dnipro], Kraiieznavstvo [Regional Studies], vol. 2.

Vasylev, M. (2008). ‘Krepostnye steny Nyzhnej lavry (istoricheskaya spravka na osnove arxivnyh i literaturnyh istochnikov)’ [Fortress walls of the Lower Lavra (historical background on the basis of archival and literary sources)], Lavrskyi almanakh [Lavra almanac], issue 21.

Veklenko, V. (2008). ‘Analiz kartografichnyh materialiv do istorychnyh toponimiv Nyzhnogo Prysamarya’ [Analysis of cartographic materials to historical place names of Lower Samara]. Perlyny kozackogo Prysamaria: mistechko Samar ta Bogorodytska fortetsya. Tematychnyi zbirnyk [Pearls of the Cossack Samara: Samara town and Bogoroditskaya fortress. Thematic collection], Dnipropetrovsk.

Veklenko, V. (2010). Natelnye kresty Samary – Bogorodyckoj kreposti [Native crosses of Samara – Bogoroditskoy fortress], Dnepropetrovsk.

Veklenko, V., Kovalova, I., Shalabudov, V. (2004). ‘Arkheolohichne vyrishennia dyskusiyi stosovno roztashuvannia mistechka Samar ta Bohorodytskoi fortetsi’ [Archaeological solution of the discussion regarding the location of the town of Samar and the Blessed Virgin fortress]. Ukrayinskyi arkheohrafichnyi shchorichnyk [Ukrainian archeographical yearbook. New series]. Nova seriya, vol. 8/9.

Veklenko. V., Koval`ova. I., Shalobudov, V. (2008). ‘Arheolohichne vyrishennia dyskusiyi stosovno roztashuvannia mistechka Samar ta Bohorodytskoyi fortetsi’ [Archeological solution of the discussion concerning the location of the town of Samara and the fortress of the Blessed Virgin]. Perlyny kozatskogo Prysamaria: mistechko Samar ta Bogorodycka fortecya. Tematychnyi zbirnyk [Pearls of the Cossack Samara: Samara town and Bogoroditskaya fortress. Thematic collection], Dnipropetrovsk.

Yakubova, T. (2004). ‘Viiskovi diyi kozacztva navkolo forteci Ochakiv naprykinci rosijsko-tureckoyi viiny 1768–1774 rokiv’ [Military actions of the Cossacks around the Ochak Fortress at the end of the Russian-Turkish War of 1768–1774]. Novi doslidzhennia pamiatok kozatskoyi doby v Ukraini [New research on the monuments of the Cossack era in Ukraine], issue 13.

Zakhariev, V., Starenkyji I., Shpakovskyi, S. (2017). Zamky, fortetsi, miski ukriplennia Khmelnytskoi oblasti [Castles, fortresses, city fortifications of Khmelnitsky region]. Khmelnytskyi.

Zayika, H. (2001). Ukrayinska liniia [Ukrainian Line]. Kyiv-Poltava.

Zhygola, V. (2014). ‘Sofiyivs`ka brama v drugij polovyni XVII–XVIII st.’ [Sofievska gate in the second half of the XVII and XVIII centuries], Arkheolohiia & Fortyfikatsiia Ukrainy [Archeology & Fortification of Ukraine]. Kamianets-Podilskyi.